ترکمنستان جزء ده تولیدکننده گاز جهان است و از نظر ذخایر گاز طبیعی در رده چهارم قرار دارد، بنابراین از ظرفیت قابل توجهی برای افزایش صادرات گاز برخوردار است که البته تا حد زیادی از آن به‌کار گرفته نشده است؛ در وهله اول به این دلیل که بعید است صادرات به جمهوری‌های همجوار آسیای مرکزی امکانپذیر شود. این کشور با دولت‌هایی احاطه شده که از منابع بسیارخوب تامین انرژی برخوردارند. حتی ازبکستان دارای ذخایر گاز زیادی است، قزاقستان از منابع نفتی غنی بهره‌مند است، تاجیکستان و قرقیزستان نیز منابع هیدروکربنی قابل ملاحظه‌ای در اختیار دارند. لذا اگر ترکمنستان برای خود این مأموریت را قائل شده است که در موقعیت یکی از بزرگترین صادرکنندگان گاز جهان قرار گیرد، ثبات اقتصاد ملی خود را تحکیم نماید و یکی از مهمترین بازیگران عرصه ژئوپولتیک شود ضروری است به دورتر از مرزهای همجوار خود نظر دوزد.
در اجرای این اهداف تعدد مسیرهای صادرات و افزایش شرکا در بازارهای صادراتی دارای اهمیت کلیدی است. به طور سنتی روسیه یکی از مصرف‌کنندگان گاز ترکمنستان بوده است، با این حال، در طول سال‌های 2000 عرضه گاز ترکمنستان به روسیه و ترانزیت آن از طریق قلمرو این کشور به تدریج کاهش یافت و چین به سرعت جای خالی آن را پر کرد و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیرساختی و بهره‌برداری از معادن گاز ترکمنستان را با جدیت آغاز نمود. نهایتاً شرکت‌های چینی درعمل کنترل کاملی را بر استخراج منابع انرژی و صادرات آنها در اختیار گرفتند؛ اما وابستگی ترکمنستان به یک خریدار، این کشور را در موقعیت وخیمی قرار داده است. رهبر ترکمنستان ضمن آگاهی از همه خطرها و ریسک‌های موجود، در 20 سال اخیر کم و بیش اقدامات موفقی را به منظور تعدد و تنوع بخشی مسیرهای صادرات به عمل آورده که خط لوله ترانزیت دریای خزر از آن جمله است.
بدون تردید، آغاز به کار رسمی پروژه احداث خط لوله «ترکمنستان-افغانستانن-پاکستان- هندوستان» یا به اصطلاح خط لوله «تاپی» در دسامبر 2015 یکی از نقاط اوج این پروژه در سال گذشته بوده است. مبتکر این پروژه بلندپروازانه رئیس جمهور پیشین ترکمنستان بود که از ابتدا تاپی را به عنوان یک خط لوله گاز پاسدار صلح (خط لوله صلح) معرفی کرد که به مثابه یک پل کمکی میان افغانستان و جهان پیرامون آن و همچنین میان هند و پاکستان می‌باشد. با این حال این پروژه برای ترکمنستان چه از لحاظ سیاست داخلی و چه از نظر سیاست خارجی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در این باره شُن اُ. سالیوان، رئیس شعبه بانک توسعه آسیا در آسیای مرکزی و غربی چنین اظهار داشت: «این پروژه بی‌سابقه به عنوان سرفصل نوینی در تاریخ همکاری اقتصادی منطقه‌ای تجلی یافته است ... خط لوله تاپی به‌طور اساسی آرایش نیروها در منطقه را تغییر می‌دهد، این پروژه دارای اهمیت تاریخی است که در جهت برآوردن تقاضای منطقه به حامل‌های انرژی و توسعه کارآمد، تحکیم صلح و امنیت و درنتیجه شکوفایی معطوف شده است.
تاپی و روند 20 ساله توسعه آن
این پروژه در 15 مارس 1995 با امضای یادداشت تفاهمی میان دولت‌های ترکمنستان و پاکستان آغاز شد که احداث یک خط لوله گاز را در نظر گرفته بود. این سند با میانجی‌گری شرکت‌های بریداس (Bridas) از آرژانتین، یونُسال (Unocal) از امریکا و سعودی دلتا (SaudiDelta) از عربستان سعودی به امضا رسید. مراسم افتتاح این پروژه در سال 1997 برگزار شد و در آن یک توافقنامه غیررسمی نیز با گروهک طالبان که بخش بزرگی از افغانستان را تحت کنترل داشت، منعقد شد ...
نویسندگان:
ماریا چپورینا - کارشناس شورای امور بین‌الملل روسیه (ریاک)
متیو لموآن - کارشناس مستقل
مترجم: رقیه کرامتی نیا - کارشناس ارشد مطالعات روسیه از دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران
• متون سیاستی منتشر شده در جهان پژوه، بیانگر دیدگاه نویسندگان بوده و لزوما نظر این موسسه نیست.
