دلایل و ابعاد احیای روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی

ترکیه نخستین کشور در جهان اسلام بود که اسرائیل را در تاریخ 28 مارس 1949 به رسمیت شناخت. آقای دکتر سید رضا میرطاهر ، با نگاهی به سابقه مناسبات ، به سیر تحول این روابط پرداخته است.
در طول 60 سال گذشته، روابط گسترده‌ سیاسی، علمی، نظامی، اطلاعاتی و تجاری بین دو کشور برقرار بوده است. در دهه 1990میلادی، دو کشور «متحدان استراتژیک منطقه‌ای» بودند. پس از پیوستن ترکیه به ناتو در سال 1952 روابط  دو طرف به ویژه در زمینه های نظامی و امنیتی عمق بیشتری پیدا کرد، که نتیجه آن امضای توافقنامه 1958 بود. پس از  گذشت مدتی از فراز و نشیب روابط دوجانبه کودتای نظامی در ترکیه در سال 1990 نقطه عطفی در روابط میان ترکها با صهیونیست ها بود.
براین اساس روابط دو جانبه به سرعت در تمامی زمینه ها گسترش یافت.
در واقع دهه 1990 دوران طلایی این روابط بود، که اوج آن دیدار رسمی نخست وزیر وقت ترکیه «تانسو چیلر» در سال 1994 و پس از آن سلیمان دمیرل در سال 1996از اسرائیل بود. در همان سال میان دو طرف دهها قرار داد نظامی، امنیتی، اقتصادی و سیاسی به امضا رسید و مهمترین آنها آموزش خلبانان اسرائیل در خاک ترکیه و مدرن سازی تانکها و جنگنده های ترکیه در اسرائیل و حضور جنگنده های اسرائیل در خاک ترکیه بود. البته همکاری اطلاعاتی در سطح دستگاههای رسمی و تبادل اطلاعات و ایجاد مراکز شنود و هشدار زودهنگام در خاک ترکیه نیز در همین راستا بود که زمینه را برای جاسوسی اسرائیل و دریافت اطلاعات از کشورهای همجوار ترکیه از جمله عراق وسوریه فراهم می نمود.
 
دوره جدید مناسبات
به قدرت رسیدن حزب اسلامگرای توسعه و عدالت در سال 2002 نیز بر روابط میان ترکیه با رژیم اسرائیل تأثیر منفی برجای نگذاشت. بلکه روابط گسترده و حتی دیدارهای دیپلماتیک میان دو کشور در سطح بالایی برقرار شد که مهمترین آنها سفر رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه به سرزمین های اشغالی در سال 2005بود که از سوی اسرائیلی ها مورد استقبال گسترده ای قرار گرفت.به موازات روابط اقتصادی روبه گسترش میان دو طرف، ترکیه تلاش نمود تا پیش از تیره شدن روابطش با اسرائیل پس از جنگ اول غزه در سال 2008نقش میانجی را میان اسرائیل با کشورهای عربی و اسلامی مانند سوریه و پاکستان ایفا کند. مقامات ارشد ترکیه تجاوز به غزه را به عنوان خنجری از سوی اسرائیلی ها قلمداد کردند که از پشت به آنها زده شد و آن را به مثابه خیانتی به تلاش های ترکیه برای میانجیگری میان سوریه ورژیم اسرائیل تلقی کردند  چرا که واسطه مستقیم مذاکرات ،دولت ترکیه بود.
در سال‌های اخیر و پس از روی کار آمدن دولت اسلام‌گرای رجب طیب اردوغان در ترکیه و دولت راست‌گرای بنیامین نتانیاهو در اسرائیل، روابط دیپلماتیک دو طرف دچار بحران‌ها و تنش‌هایی قابل توجه شده است. از جمله  کشمکش لفظی  اردو غان و شیمون پرز رئیس جمهور وقت رژیم صهیونیستی  در نشست داووس در سپتامبر 2009، بحران اهانت به سفیر ترکیه در تل اویو در ژانویه 2010 و در نهایت حمله به کشتی مرمره از سوی اسرائیلی ها که منجر به کاهش روابط دیپلماتیک به پائین ترین سطح خود تاکنون شد. در واقع روابط بین ترکیه و اسرائیل پس از کشته شدن 10 فعال ترک در حمله کماندوهای اسرائیلی به کشتی مرمره که تلاش میکرد محاصره دریایی باریکه غزه را در سال 2010 بشکند با تنش و تیرگی بی سابقه ای مواجه شد. این اقدام اسرائیل خشم دولت ترکیه را برانگیخت و روابط ترکیه و اسرائیل بشدت دچار تنش گردید.
 
توافق برای حل اختلافات
با این همه در ماههای اخیر رایزنی های فشرده ای برای برقراری مجدد روابط دیپلماتک صورت گرفت که نهایتا منجر به اعلام عادی شدن روابط آنکارا و تل آویو در اواخر ژوئن 2016 شد. بینالی ییلدریم نخست وزیر ترکیه در روز اعلام عادی سازی روابط گفت که شروط ترکها از جمله عذرخواهی اسرائیل، پرداخت غرامت و رفع محاصره غزه محقق شده که البته برای شروط اول و دوم سند رسمی منتشر نشد و برای شرط سوم هم پیش شرط تفتیش کشتیها در بندر «اشدود» در فلسطین اشغالی و سپس ارسال به غزه ذکر شد. عادی سازی روابط ترکیه واسرائیل شامل موارد ذیل می شود:
- عادی سازی روابط شامل بازگشت سفرای طرفین  - ترکیه و اسرائیل در سازمان ملل متحد و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی ( ناتو) علیه منافع یکدیگر اقدام نخواهند کرد - درخواست لغو محاصره باریکه غزه پس گرفته می شود. - اسرائیل اجازه خواهد داد که ترکیه از بندر اشدود کمک انسانی به غزه انتقال دهد .- اسرائیل از صندوق کمک انسانی به خانواده کشته شدگان کشتی مرمره  21 میلیون دلار خسارت پرداخت خواهد کرد، -ترکیه در غزه نیروگاه برق و بیمارستان تاسیس خواهد کرد .- اقامه دعوی علیه نظامیان اسرائیل لغو خواهد شد .- فعالیت جنبش مقاومت اسلامی فلسطین (حماس) در ترکیه تحت نظر سازمان امنیت ملی ترکیه (میت) و سازمان جاسوسی رژیم صهیونیستی (موساد) محدود خواهد شد . ترکیه مانع عملیات مقاومتی حماس خواهد شد - همکاری نظامی و تبادل اطلاعات میت و موساد گسترش خواهد یافت .
گاز طبیعی اسرائیل در مدیترانه شرقی از طریق ترکیه صادر خواهد شد ، ترکیه از اسرائیل گاز خریداری خواهد کرد .- ترکیه تلاش خواهد کرد که جنازه های نظامیان اسرائیلی به اسرائیل بازگردانده شود .
از سوی دیگر تحولات منطقه ای نیز سبب شده که ترکیه و اسراییل بیش از پیش به هم نزدیک بشوند. ترکیه و اسراییل درباره سوریه و نفوذ منطقه ای ایران، اهداف و منافع مشترک دارند. عادی سازی این روابط می تواند زمینه همکاری های بیشتری برای تحقق اهداف مشترک باشد. در این بین از نقش آمریکا برای فشار به ترکیه برای عادی سازی روابط با صهیونیست ها نباید گذشت. ضمن اینکه ترکیه یکی از اعضای اصلی ناتو محسوب می شود و ترکیه نمی تواند از یکی از اصلی ترین اهداف ناتو که حفاظت از اسراییل در خاورمیانه است، سرپیچی کند.
در این زمینه رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در دی 1394 اعلام کرد که ترکیه و رژیم اسرائیل در خاورمیانه به یکدیگر نیاز دارند. وی تاکید کرد که آن رژیم به کشوری چون ترکیه در منطقه نیاز دارد وما  نیز باید بپذیریم که به اسرائیل نیاز داریم. به گفته وی این نیاز دوطرفه واقعیتی در منطقه است.
 
دلایل ترکیه برای از سرگیری روابط
ترکیه و اسرائیل به دلایل مختلف از جمله تامین نیاز مندی های متقابل و نیز دلیل نزدیکی جغرافیایی ،روابط گسترده تجاری برقرار کردند که این امر موجب افزایش سطح روابط دو جانبه شده است. تجارت بین آنها بر مبنای توافق مناطق آزاد تجاری در سال 1997 شکل گرفت که به آنها اجازه گردش آزاد تجاری را می داد. طرح خط لوله بزرگ برای انتقال آب، برق، گاز و نفت از ترکیه به اسرائیل  سالهاست به امضای طرفین رسیده و مراحل اجرایی خود را طی می کند. روابط دو جانبه علاوه بر مزایای سیاسی و امنیتی فراوان، از نظر اقتصادی نیز برای ترکیه مزایای زیادی به همراه دارد. اخیرا یکی از مقامات گردشگری ترکیه اعلام کرد که انتظار دارد با این توافق شمار گردشگران اسرائیلی در ترکیه به بیش از یک میلیون نفر برسد و این در حالی است که در سال 2008 یعنی پیش از بوجود آمدن بحران در روابط دو جانبه این رقم حدود 600 هزار نفر بود.
تحلیلگران ترمیم رابطه ترکیه با رژیم صهیونیستی را در چارچوب ترمیم روابط کلی ترکیه  با غرب و آمریکا می دانند. ترکها با این سیاست امتیازات محدودی را نیز برای فلسطینی‌های غزه کسب کردند که سالهاست در محاصره قرار دارند.
از اینرو ،گسترش همکاری‌های منطقه‌ای و دو جانبه امنیتی و نظامی نیز از دیگر زوایای این توافق خواهد بود.
 
روابط اقتصادی
روابط اقتصادی و بازرگانی دو طرف از سال 2010(بلکه از زمان به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه درسال 2002) به رغم وجود بحران دیپلماتیک میان دو طرف همواره وجود داشته است. در واقع ترکیه و اسرائیل گسترش مناسبات تجاری و اقتصادی تمایل داشته وهمین مساله باعث  افزایش حجم مبادلات بازرگانی میان آنکارا و تل اویو از سال 2010که حادثه کشتی مرمره در آن سال رخ داد تا سال 2014 شد. به نحوی که با رشدی  5/ 69 درصدی 440/3میلیون دلار در سال 2010 به 832/5میلیون دلار در سال 2014افزایش یافت.
در پی گشایش روابط ترکیه ورژیم اسرائیل ، منابع امنیتی ترکیه اعلام کردند که آنکارا تصمیم دارد تا سامانه‌های نظامی از اسرائیل خریداری کند.ترکیه سالهاست از اسرائیل تکنولوژی های حساس نظامی دریافت می کند . اسرائیل نقش ویژه ای را در مدرنیزه کردن تسلیحات سنگین نظامی ترکیه در طول سالها روابط نظامی داشته است. تاریخ توسعه‌ روابط نظامی ترکیه و اسراییل به سالهای 1990 و 1991 می رسد. در سالهای گذشته وقتی کنگره آمریکا قطعنامه تحریم تسلیحاتی ترکیه را تصویب کرد، ترکیه نیز برای دستیابی به تکنولوژی پیشرفته نظامی و دفاعی به اسراییل روی آورد .حتی در سالهایی که آمریکا از انتقال سیستم های الکترونیک و نرم افزاری هواپیماهای اف-16 ترکیه خودداری می کرد ،صهیونیست ها انتقال این سیستم ها به ترکیه را پذیرفت . در طول این سالها هیات های نظامی ترکیه مداوم به اسراییل سفرکرده و قراردادهای مختلفی را امضاء کردند.ترکیه بویژه در دهه 2000 میلادی روابط گسترده نظامی و تسلیحاتی با اسرائیل برقرار کرد و اکنون علاقه مند است تا بار دیگر از مزایای این همکاری بهره ببرد.
موارد مهم این همکاری ها شامل موارد زیر است :
براساس این گزارش نوسازی هواپیماهای جنگنده اف-4 نیروی هوایی ترکیه توسط صنایه هواپیمایی اسرائیل (آی .ای .آی ) .قرارداد نوسازی این جنگنده ها در سال 2002 بین آنکارا و تل آویو با رقمی 630 میلیون دلاری به امضا رسید و اسرائیل متعهد شده بود که 54 فروند اف-4 ترکیه را نوسازی کند.آنکارا برای نوسازی هر فروند از این جنگنده ها حدود 12 میلیون دلار پرداخت کرد.با این حال تعداد جنگنده های ساقط شده از این نوع از زمان نوسازی آنها در سال 2002 تاکنون به بیش از 12 فروند رسیده است. اسرائیل در سال 1996 این جنگنده ها را از ناوگان هوایی خود خارج کرد.
 کمک ها لجستی که قرارداد مهم دیگر نوسازی تانک های ام-60 نیروی زمینی ترکیه توسط صنایع نظامی اسرائیل بوده است. طبق قرارداد 688 میلیون دلاری منعقده در 2002 ،  این تانکها پس از نوسازی ، "سبرا" نام گذاری شده اند. سبرا نسخه ای بسیار پیشرفته از تانک ام-60 است که در راستای برنامه نوسازی تانکهای ارتش ترکیه ، توسط اسراییل طراحی شده است . طی توافقنامه بین دو طرف ، مقرر شده که در مرحله اول 170 دستگاه از تانکهای ام-60 تا سطح سبرا ارتقا یابد . صنایع نظامی اسراییل ، کار به روز رسانی تانکهای ام-60 را به وسیله بسته پیشنهادی ، شامل قطعات پیش ساخته زره جدید و مدرن که در کیتهای مخصوص همراه با انتقال فن آوری به ترکیه تحویل داده میشود ، را بر عهده دارد . اولین نمونه ساخته شده سبرا آزمون های تعیین کیفیت را در سال 2006 با موفقیت پشت سر گذاشت . چندین پیش نمونه دیگر از آن همزمان در اسراییل و ترکیه تحت آزمون قرار گرفت .
 
خرید هواپیمای بدون سرنشین از اسرائیل
خرید هواپیمای بدون سرنشین تجسسی هرون از اسرائیل در سال 2007 .آنکارا هدف از خرید این نوع از هواپیماهای جاسوسی پیشرفته را مبارزه موثرتر با "پ.ک.ک" عنوان کرده بود. ترکیه در نظر داشت در مجموع 10 فروند از این نوع هواپیماها را خریداری کند. در مرحله اول رژیم صهیونیستی 3 فروند از این نوع هواپیماهای جاسوسی بدون خلبان را در اکتبر 2007 به ترکیه تحویل داد.این هواپیمای بدون سرنشین قادر است حداقل 45 ساعت در آسمان پرواز کرده و از اهداف زمینی تصویر‌برداری کند.

دلایل اسرائیل برای روابط با ترکیه
رژیم صهیونیستی از هنگام تاسیس در سال 1948 همواره در انزوای منطقه ای به سر برده است. آ ن رژیم برای خروج از انزوا در دوره جنگ سرد گسترش روابط با دو کشور غیر عرب غرب آسیا یعنی ایران و ترکیه را مد نظر قرار داده بود.
با وقوع انقلاب اسلامی و سرنگونی رژیم پهلوی ، روابط ایران و اسرائیل قطع شد و جمهوری اسلامی ایران در نقش بزرگترین حامی مردم فلسطین و دشمن اصلی رژیم صهیونیستی ظاهر شد.در چنین شرایطی اسرائیل توجه  خاصی به ترکیه به عنوان یک متحد منطقه ای که می تواند منافع فراونی برای این رژیم داشته باشد حساب خاصی باز کرد، به همین دلیل تا قبل از تنش های اخیر در روابط ترکیه و اسرائیل ، تل آویو همواره تلاش می کرد تا  روابط هر چه نزدیک تری با آنکارا در ابعاد و جنبه های مختلف ایجاد کند.در این راستا در سال 1996 توافقنامه همکاری استراتژیک بین ترکیه و اسرائیل منعقد شد که دارای جنبه های مختلفی از همکاری های اطلاعاتی و امنیتی تا همکاری های نظامی بود.
رژیم اسرائیل نیاز مبرمی به ترکیه برای تحقق اهداف امنیتی و نظامی خود دارد. این اهداف از جمله شامل استفاده از قلمرو ترکیه برای جاسوسی و رصد کشورهای همسایه این کشور بویژه ایران است. مبادلات اطلاعاتی هم بین دو طرف می تواند وجود داشته باشد و به تحقق نقاط مشترک آن ها در آن راستا عمل کند.
ضمن اینکه اسرائیل نیازمند استفاده از قلمروی هوایی ترکیه برای اجرای تمرینات هوایی جنگنده های  خود به منظور کسب آمادگی آنها برای اجرای عملیات احتمالی در آینده است.
در این زمینه گفته می شود با تجدید روابط ترکیه ورژسم صهیونیستی راه برای احیای  توافق 1996 میان تل آویو و آنکارا باز خواهد شد، توافقی که طبق آن نیروی هوایی اسرائیل اجازه می یابد برای آموزش خلبانان خود در ترکیه از پایگاه هوایی «آکینچی» استفاده کند.

نیاز استراتژیکی به ترکیه
اسرائیل همواره این مساله را مد نظر داشته  که یک کشور اسلامی مانند ترکیه را با توجه به این که در قلب جهان اسلام قرار دارد و هم حافظ منافع خود و هم حافظ منافع غرب است را در کنار خود داشته باشد و این موضوع را به دیگر کشورهای اسلامی تعمیم دهد. این موضوع برای اسرائیل از نظر امنیتی مهم است و در واقع حاشیه امنیتی برای اسرائیل ایجاد می کند.در واقع یکی از دلایل احیای روابط ترکیه و اسرئیل در مقطع کنونی را میتوان همین ملاحظه رژیم صهیونیستی دانست.
البته وقوع کودتای نافرجام اخیر در ترکیه در این مسیر تاثیراتی خواهد گذاشت ،هر چند که  بنیامین نتانیاهو نخست وزیر رژیم صهونیستی، این کودتای نافرجام را در مسیر عادی سازی روابط تل آویو و آنکارا بی تاثیر دانسته است. امانوئل ناشون سخنگوی وزارت امور خارجه رژیم صهیونیستی هم با اشاره به کودتا در ترکیه، اعلام کرد روند آشتی بین آنکارا و تل آویو باید ادامه داشته باشد.
اکنون در دوره بازسازی روابط دو جانبه ،تلاش اسرائیل معطوف به بازگشت روابط دیپلماتیک و توسعه روابط اقتصادی در دو حوزه تجارت ، زیست محیطی و گردشگری و نیز همکاری دو کشور در چارچوب سازمان های بین المللی به ویژه پیمان ناتو و مسائل مهم مشترک است. هر چند که این مساله  با حفظ دیدگاههای هریک از دو طرف و اولویت ها و دغدغه هایی که از سوی طرف مقابل دارد، امکان پذیر خواهد بود.
در عین حال باید توجه داشت که چنین سناریویی به این معنا نخواهد بود که روابط ترکیه با رژیم اسرائیل به وضعیت ائتلاف استراتژیک که در دهه1990 بین آنها وجود داشت باز گردد، چرا که متغیرهای دخیل در این زمینه بسیار گسترده است، نه ترکیه امروز دیگر همان ترکیه گذشته است و نه نیازهای اسرائیل همان نیازهای گذشته است، و نه می توان بازگشت همکاری های اطلاعاتی دوجانبه به وضعیت سابق را انتظار داشت.
هر چند برخی تحلیلگران معتقدند که ترکیه ورژیم صهیونیستی در طول شش سال گذشته برغم تنش های سیاسی ، همچنان به روابط اقتصادی و نظامی خود ادامه داده اند و در این زمینه کاهش و تعدیلی صورت نگرفته است. در طول این سالها همچنان رژیم صهیونیستی سومین شریک نظامی ترکیه بوده و گسترش روابط اقتصادی به خصوص در حوزه انرژی و گاز ادامه داشته است.

* این مطلب، صرفاً جهت اطلاعِ مخاطبان، نخبگان، اساتید، دانشجویان و نهایتاً تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیرانِ عزیز جمهوری اسلامی بازنشر یافته و الزاماً منعکس‌کننده‌ی مواضع و دیدگاه‌های این موسسه نیست.